Home
KASHBA Asiatica
Ais Loupatty
Ton Lankreijer
Staalstraat 6
1011 JL Amsterdam
Open 12:00 – 17:00
Zondag / Sunday 14:00 - 17:00
Contact:
31-20 - 6 23 55 64
06 - 588 41 370
‘Kom maar halen’ ?
Teruggave van gestolen, geroofd of geplunderd erfgoed is een vanzelfsprekendheid.
Toch ligt daar vaak meteen al een onoverkomelijk probleem: teruggeven aan wie?
Twee voorbeelden.
De Benin Bronzen
Het Britse leger viel in 1896 het kleine, eeuwenoude Benin rijk aan. Omdat de vorst z’n lucratieve handelspositie niet wilde afstaan, moordden ze de koningsstad uit.
Tot de verbazing van de manschappen telde het paleiselijk centrum van de stad duizenden antieke plaquettes en beelden. Het merendeel ervan werd vanaf de dertiende eeuw door Edo stammen volgens de verloren-was techniek met messing gecreëerd.
De soldaten plunderden het paleis om het antiek bij thuiskomst te verkopen. Admiraal Henry Rawson, captain George Le Clerc Egerton, captain Charles Campbell, de voornaamste zeventien plunderaars ‘of the dark heritage’ staan beschreven in het boek ‘The Brutish Museums’. Summier beschreven, want prof. Dan Hicks wil niet bijdragen aan ‘ruin porn’: de heldhaftige verslagen waarmee het leger de publieke verontwaardiging van meet af aan probeerde te overstemmen.
Nog steeds maken deze verhalen over de Britse dapperheid tegen boswilden slechts heel geleidelijk plaats voor de werkelijke toedracht van de koloniaal geweld en expansie. Afgelopen juli las ik in The British Museum de volgende tekst naast The Benin Bronzes:
‘Veel van de messing voorwerpen uit Benin-Stad vielen in handen van de troepen en andere werden in het buitenland verkocht om de kosten van de expeditie te dekken en de slachtoffers schadeloos te stellen.’
De militaire slachtoffers, welteverstaan.
Zo accuraat als ‘bronze’ hier is gecorrigeerd in messing, zo bedrieglijk en eufemistisch is de rest van de zin.
Feit is wel dat de islam tegenwoordig weinig heil lijkt te zien in het beschermen van niet-islamitisch erfgoed, met name beeltenissen. Denk aan het beschadigen of zelfs opblazen van eeuwenoude boeddhistische beelden in Pakistan.
Vanaf de achtste eeuw is het afbeelden van mensen en dieren in de islam verboden.
Bamiyam, Pakistan
Ander voorbeeld. In 1903-04 trok de Britse Younghusband-expeditie naar Lhasa om betere handelscontracten en landsgrenzen af te dwingen.
In tegenstelling tot de Tibetanen waren de Britten goed bewapend en schoten in totaal zo’n vijf duizend mensen dood om hun doelen te bereiken.
Weinig weerhield de Britse militairen ervan om kloosters binnen te dringen en te graaien.
Tibetaans erfgoed
In de jaren zeventig waren er antiquairs die – met de militaire namenlijst in de hand – aanbelden bij de nabestaanden met de vraag of opa misschien nog een leuk souveniertje uit Tibet had meegenomen waar ze vanaf wilden. Veel van dit antiek werd - al dan niet via omwegen - door musea aangekocht toentertijd.
Nog geen vijftig jaar na de Britse strafexpeditie annexeerde communistisch China in 1959 de Tibetaanse hoogvlakte.
Met Mao’s rode boekje in de hand en de leuze ‘religie is opium voor het volk’ in het voorhoofd, doodden of vernederden de opgezweepte jongelieden van de Rode Garde vele monniken en bliezen vervolgens hun
Ergens eind vorige eeuw verklaarde de communistische partij in Beijing de Tibetaanse cultuur tot onderdeel van de Chinese beschaving. Naar verluidt is de vrouw van president Xi Jinping op haar oudere dag toegewijd aan het boeddhisme.
Maar welk westers museum zou het Tibetaans erfgoed aan China willen toevertrouwen?
De vlucht van de Dalai Lama in 1959
Kortom, de stelling ’gestolen en dus terug’ is uiteraard volkomen terecht, maar lang niet altijd eenvoudig uitvoerbaar. Zeker niet als je respect voor de – vaak spirituele – kunstvoorwerpen zelf laat meewegen.
(Hicks’ kreet ‘kom maar halen!’ is stellig chargerend bedoeld, ofschoon een Nigeriaan het in het Louvre toepaste onder het mom ‘het is van ons’ – en werd gearresteerd.)
Natuurlijk kun je stellen dat het bevoogdend is om de nazaten van de oorspronkelijke cultuur bij teruggave voorwaarden op te leggen. Dat ze zelf moeten kunnen bepalen wat ze ermee doen – ook al verkopen ze het door of slaan ze het kapot.
Maar wat als het land of de cultuur bedreigd wordt door anderen? Chinees antiek terug naar Taiwan? Moet het inmiddels zo geheten ‘Krim-goud’ naar Rusland, Oekraïne of kan het voorlopig maar beter in de kluizen van het Allard Pierson museum blijven liggen?
Kun je stellen dat de tot inkeer gekomen dieven en helers met hun illegaal verworven bezit zich toch ook een zekere verantwoordelijkheid op de hals haalden? Musea en verzamelaars zijn uiteindelijk weinig meer dan tijdelijke zorgdragers.
‘Hoe kunnen we de omvang van wat er is aangericht bij elkaar brengen en er rekenschap van afleggen?’ vraagt Hicks zich af.
‘Niet dat het geweld en verlies teniet kan worden gedaan, maar opdat het ding zelf weer in beeld kan komen – buiten de blik en schaduw van het museum als dief.’
Victor & Albert Museum
Het is wellicht wat boud om hardop te beweren, maar teruggave van erfgoed heeft met het slavernij-verleden gemeen dat het de meeste mensen geen donder kan schelen.
Men maakt zich immers niet of nauwelijks druk over de huidige (loon)slavernij in Azië en Afrika – zelfs niet in de betreffende ‘slachtoffer-landen’ zèlf – ook al vallen er doden bij.
Idem dito: wat heeft teruggave van erfgoed voor zin als roof gewoon doorgaat?
Mocht dit met de jaren iets minder zijn geworden, dan komt het doordat er minder topstukken nog te roven zijn.
Tralies boven tempelingang, Nepal.
Of doordat ze beter worden beschermd in musea, kerken, tempels, dorpshuizen, bibliotheken. Of doordat het buiten de reguliere media blijft, zoals het terug stelen van antiek in opdracht van Chinese oligarchen
Gekooide goden, Nepal.
Hoe komt een verandering in mentaliteit tot stand als niemand er oren naar heeft? Geld en gewin blijft uiteindelijk wereldwijd de voornaamste motivatie en niet zelden gepaard aan grof geweld.
Met een ‘topprijs’ veroordeelt de financiële markt een kunstwerk tot ‘topstuk’. Visie of vakmanschap bepalen hoogstens de waarde, niet de prijs.
Kwaliteit doet er slechts beperkt toe, omdat deze niet goed meetbaar is, dwz niet uit te drukken in een cijfer of code.
Het houvast is: naam, naam, label, label, merk, merk, uniciteit.
Hoeveel geld er in de wereldwijde kunstmark omgaat, valt moeilijk te becijferen – nog afgezien van wat er allemaal onder ‘kunst’ en ‘erfgoed’ wordt verstaan.
‘Volgens de econome Clare McAndrew, die met haar team jaarlijks een kwantitatieve studie publiceert over de markt voor beeldende kunst, lag de globale omzet in de afgelopen jaren gemiddeld rond de $ 60 miljard per jaar.’
‘Markttransparantie vormt een belemmering in het veld: handelaars houden de details van verkopen privé, galeries maken de prijzen van kunstwerken niet openbaar en informatie over kopers wordt niet bekendgemaakt.’ - ‘Dirty money, pretty art’ - Christoph Rausch e.a.
Historisch tijdsoverzicht in de Victor & Albert Museum
Men noemt het wel ‘de wegwuif-cultuur van de kunsthandel’. De financiële omvang wordt wellicht iets meer zichtbaar via een afgeleide ervan:
Tekst invoeren
‘Op basis van bestaand onderzoek en interviews met de verstrekkers van kunstfinanciering schatten wij de waarde van de leningen die aan verzamelaars en particulieren worden verstrekt, op 18 à 20 miljard dollar.’ - Artbasel
Om kunstwerken als onderpand te accepteren, willen banken de kunstwereld zoveel mogelijk gestandaardiseerd hebben. Niet echt anders dan bij edelstenen, waarbij niet de unieke intrinsieke biotoop telt maar de standaard kwalificaties in helderheid en kleur.
Tekst invoeren
Om de prijs van een kunstwerk vast te stellen, zijn musea de voornaamste taxateurs. De recente aankoop door het Rijksmuseum van De Vaandeldrager (1636) bevestigt en standaardiseert de hoge prijs voor ‘een Rembrandt’ – waarmee het Rijks haar toekomstige aankopen nog duurder of zelfs onmogelijk maakte.
’In zekere zin is de anonimiteit van veel oude kunst haar redding om als asset (beleenbaar activum) buiten de kapitaalwereld te blijven.
De Savator Mundi zou geen $ 450 miljoen opbrengen als het niet kon worden toegeschreven aan Leonardo da Vinci.’ - Dirty money, pretty art.
Een groot en bepalend verschil op de wereldwijde kunstmarkt is dat Europese musea doorgaans staatseigendom zijn en de doorgaans kapitaalkrachtigere musea in de Verenigde Staten en China juist niet.
Typerend voor de museummentaliteit aldaar zijn wellicht de You-Tube interviews met Pradipaditya Pal als curator van het Los Angelos County Museum. Vanaf de zestiger jaren tot enige jaren terug verwierf hij de grootste museale collectie Nepalese oudheden.
Kort samengevat luiden zijn antwoorden:
‘Je bouwt een collectie op door te kopen wat beschikbaar is. Voor de aankoop hoef ik slechts met donateurs te overleggen. Wij hebben ondanks de omvang van onze collectie nog een aantal lacunes. Maar dat betekent niet dat ik ga rondbazuinen:
“Hé, ik wil dit of dat ding." Als er toevallig iets op de markt komt, en we denken dat het relatief schoon is, en we kunnen het ons veroorloven, dan kopen we het.’
Pradipaditya Pal vertelt er niet bij dat hij een van de allereersten was die met precies dat doel eind vijftiger jaren – toen Nepal voor het eerst haar grenzen opstelde – meteen de Kathmandu Vallei bezocht ‘om de bijzonderste, oudste beelden te fotograferen’.
Een Nepalees verslag (helaas niet terug te vinden) opperde een aantal jaren terug dat de eerste onderzoekers – voorzien van een voor die tijd zeer ruime toelage van bijvoorbeeld The Smithsonian Museum – dikwijls ook de eerste dieven waren.
Hoe schaamteloos moet een wetenschapper zijn, was de onderliggende strekking, om nu te beweren dat een schildering of beeld dat eeuwenlang werd geëerd en gekoesterd net op tijd van de ondergang werd gered?
Gekooide beelden, Nepal.
Honger is acuut, armoede heeft weinig keuze. Het verweer ‘we hebben voor de voorwerpen betaald’, klinkt een beetje als ‘we hebben er toch ook goeie dingen gedaan.’
Sinds de Me Too-beweging is het wat algemener bekend hoe machtsongelijkheid – het overwicht van geld en status – de zaken naar believen kan afdwingen zonder er veel woorden of handen vuil aan te hoeven maken. ‘Ze hebben het zelf aan me verkocht.’
Wat betreft de gelovige dief of verkoper in de vijftiger jaren, gaat de oude grap op over een wanhopige Indiase boer.
De regen blijft uit, z’n oogst mislukt. Elke ochtend zit hij voor z’n huis te piekeren hoe hij aan eten moet komen, want zijn kinderen lijden honger.
Eveneens zoekend naar eten, scharrelt er elke dag een heilige koe voorbij.
Als op een ochtend binnenshuis het gezin luid kermt terwijl de koe passeert, springt de boer op en schreeuwt naar binnen: ‘Vrouw! Vlug! Geef me het grote mes! Een ezel!’
Geef er een andere naam aan en je kunt weer verder – in psychotherapie maakt men er regelmatig gebruik van.
The British Museum
In The Economic Times verklaarde Ingrid van Engelshoven als minister van cultuur:
’In de Nederlandse rijkscollectie is geen plaats voor cultureel erfgoed dat door diefstal werd verworven.’ Met het notitieblok in de hand zou een beetje journalist reageren: ‘Definieer diefstal.’
‘Het Nederlands Nationaal Museum van Wereldculturen is begonnen met een project van 5,5 miljoen dollar om haar gehele collectie door te lichten, geroofde voorwerpen te identificeren en aan te bevelen wat er met deze voorwerpen moet gebeuren.’ – Rijksvoorlichtingsdienst.
Vijf en half miljoen om te zien wat we terug zouden kunnen geven…
The British Museum
Dat de mensheid zichzelf slecht vertrouwt, blijkt wel uit het het feit dat men voor een oplossing voornamelijk investeert in technologische blockchain systemen.
Met oplopende ergernis worstelde ik me door een duur en dik ‘advies’ voor ‘kunst als belegging’ van een grote vermogensbeheerder voor met name welgestelde families.
’Waar komt de data vandaan en kunnen we er op vertrouwen?’
Pas aan het eind ervan werd duidelijk dat bij de geroemde, wereldwijde tracking systemen alles staat of valt met wat de eerste deelnemer op de computer invoert.
Oftewel: garbage in, garbage out.
‘Vanwege hun grote financiële waarde op de kunstmarkt,’ schrijft de Volkskrant 8 augustus ’22, ‘zijn Benin-bronzen de afgelopen jaren uitgegroeid tot een toetssteen voor de bereidheid van westerse musea om in het koloniale tijdperk geroofd Afrikaanse erfgoed terug te geven.’
De clou ontgaat me. Is de prijs te hoog om de beelden nog langer in bezit te houden? Wèlke ‘financiële marktwaarde’ als het leeuwendeel in museumbezit is?
Bovendien, Afrikaans of Aziatisch erfgoed is niet de werkelijke ‘toetssteen’ in de westerse museumwereld.
De steen des aanstoots is al vele decennia het geroofde marmer uit de Acropolis in Athene, ‘dè culturele bakermat’.
Tekst invoeren
Na de roof in 1815 door Thomas Bruce – de zevende graaf van Elgin – en de aankomst in Londen werden de ‘Elgin Marbles’ uitbundig ontvangen. De roof werd zelfs bewierookt door vooraanstaande schrijvers als Keats en Goethe.
Alleen het volk - dat ondanks alle koloniale rijkdommen een gerede honger kende - sprak er schande van. Dat de regering zoveel geld aan een zooitje ‘stones’ besteedde!
De Elgin Marbles in The British Museum
Op 4 nov 2019 meldde The Guardian dat externe gidsen regelmatig een ‘stolen goods tour’ door The British Museum organiseerden. De ‘woordvoerster van het museum’ hield vol dat de van oorsprong Griekse Elgin-marbles ‘legaal waren verworven’ met ‘goedkeuring van de Ottomaanse autoriteiten van die tijd’.
De Elgin Marbles in The British Museum
Geoffrey Robertson QC, een vooraanstaande mensenrechtenadvocaat die van regeringswege de opdracht kreeg voor nader onderzoek, zei op 4 nov 2019 tegen The Guardian: ‘De beheerders van het British Museum zijn 's werelds grootste ontvangers van gestolen goederen, en het overgrote deel van hun buit is niet eens te bezichtigen.’
All photographs and texts ©Kashba Ais Loupatty & Ton Lankreijer.Webdesign:William Loupatty
Tegenwoordig vormt Benin een van de ‘traditional states’ zonder enige politieke macht binnen Nigeria. Europese musea aarzelen hun Benin
Bronzen terug te geven aan een overwegend islamitische staat – of grijpen het aan als excuus.
klooster domweg op met dynamiet.
Echter niet voordat hun legerleiding het betere antiek eruit had gehaald om in Hongkong te verkopen tegen de broodnodige internationale valuta voor Mao’s regiem.